سال کبیسه چیست و چند سال یکبار است؟ همه آنچه باید بدانید!_روشنفکر

امسال تقویم ما به‌جای ۳۶۵ روز معمول، ۳۶۶ روز دارد! در واقع به‌علت وجود «سال کبیسه» (Leap Year)، یک روز به تقویم ما اضافه شده است. سال کبیسه یکی از مفاهیم دلنشین و مهم در گاه‌شماری است که به‌منظور هماهنگی تقویم با سال نجومی و جلوگیری از انحرافات وقتی به کار می‌رود. در این مقاله از دیجیاتو، تاریخچه، دلایل و نحوه محاسبه سال کبیسه را بازدید می‌کنیم.

سال کبیسه چیست؟

زمین برای یک دور چرخش کامل به دور خورشید، نزدیک به ۳۶۵.۲۴۲۱۹۹ روز زمان نیاز دارد. تقویم ما فقط ۳۶۵ روز دارد؛ به این علت هر سال نزدیک به ۰.۲۴۲۱۹۹ روز، تقریباً ۶ ساعت، مختصر‌تر از یک سال نجومی است. این اختلاف به‌مرور جمع می‌شود و علتمی‌شود تقویم با فصل‌ها هماهنگ نباشد. برای جلوگیری از این مشکل، هر چهار سال یک بار یک روز به تقویم اضافه می‌شود تا این اختلاف جبران شود. این روز بین‌المللی «روز کبیسه» نام دارد و به آن سال، کبیسه حرف های می‌شود.

چرا به سال کبیسه نیاز داریم؟

این‌جا باید بین دو مفهوم سال نجومی و سال تقویمی اختلاف قایل شویم. همان گونه که گفتیم، چرخش کامل زمین به دور خورشید ۳۶۵.۲۴۲۱۹۹ (۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۵۶ ثانیه) روز طول می‌کشد که به آن «سال نجومی» یا «سال تروپیکال» (Tropical year) حرف های می‌شود اما سال تقویمی ۳۶۵ روز در نظر گرفته شده است؛ به این علت سال نجومی مقداری بلندتر از سال تقویمی است.

اگر ساعات اضافه را نادیده بگیریم، هر سال تقویم نزدیک به ۶ ساعت پیش می‌افتد و سال تازه تقویمی سریعتر از سال تازه نجومی اغاز می‌شود. در‌این‌صورت و طی چند سال، محاسبات وقتی و مناسبت‌هایی که در تقویم مشابه با هر فصل اشکار شده می بود، به‌ هم می‌ریزد؛ برای مثال، به‌‌فاصله چند قرن، دیگر اول فروردین‌ماه مصادف اول بهار نخواهد می بود و عید نوروز در آذر برگزار می‌شود؛ یا برای مثالً تابستان در اردیبهشت‌ماه اغاز می‌شود! مشخصاً این چنین بی‌نظمی دردسرهای بسیاری به‌ بار می‌آورد؛ از تاریخ گرفته تا نگارش دستورالعمل‌های کشاورزی و… همه انها دچار آشفتگی خواهد شد.

به این علت برای تنظیم درست تقویم بر پایه چرخش کامل زمین به دور خورشید، باید ساعات اضافی را به‌نوعی جبران کرد. برای این کار، دانشمندان نظر کردند که می‌توان ساعت‌های اضافی را با هم جمع کرد و تقریباً هر چهار سال یک ‌بار، یک روز ۲۴ ساعته (۶ ساعت×۴) به مختصر‌ترین ماه از سال (اسفند / فوریه) اضافه کرد.

آیا سال کبیسه دقیقاً هر چهار سال یک بار رخ می‌دهد؟

خیر، چون سال نجومی کمتر از ۶ ساعت (۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۵۶ ثانیه) از سال تقویمی طویل‌تر است! اگر این اختلاف دقیقاً ۶ ساعت می بود، مدام بعد از چهار سال، دقیقاً ۲۴ ساعت اضافه می‌ماند و به انتهای سال اضافه می‌شد و سال کبیسه داشتیم اما در حقیقت این چنین نیست.

دانشمندان با محاسبات مقداری پیچیده، این مشکل را حل کرده‌اند و امروزه تقویم بر پایه همین محاسبات تنظیم شده است؛ اگرچه این محاسبات نیز مقداری انحراف دارند.

تاریخچه

ایده این محاسبات به ۴۵ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد؛ وقتی که «ژولیوس سزار» در تلاش برای حل تناقضات بین تقویم ساخته‌شده توسط انسان و چرخه‌های طبیعی زمین، تقویم ژولیانی را تشکیل کرد. تقویم او از ۳۶۵ روز راه اندازی شده می بود و به ۱۲ ماه تقسیم می‌شد (همانند همین تقویمی که امروزه منفعت گیری می‌کنیم.) و بعد از هر ۴ سال متوالی، یک سال کبیسه وجود داشت. قرن‌ها، به‌ نظر می‌رسید تقویم ژولیانی کاملاً درست کار می‌کند اما اواسط قرن شانزدهم، ستاره‌شناسان فهمید شدند فصل‌ها نزدیک به ۱۰ روز سریعتر از انتظار اغاز خواهد شد که ناشی از این است که سال نجومی کمتر از ۶ ساعت (۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۵۶ ثانیه) از سال تقویمی طویل‌تر است!

برای از بین بردن این مشکل، «پاپ گریگوری سیزدهم» سال ۱۵۸۲، تقویم میلادی را با اصلاحاتی در تقویم ژولیانی معارفه کرد.

محاسبه سال کبیسه در تقویم

تقویم میلادی

در تقویم میلادی، قوانین زیر برای تعیین سال کبیسه منفعت گیری می‌شود:

۱. سال‌هایی که بر ۴ قابل‌تقسیم باشند، سال کبیسه‌اند، برای مثال سال ۲۰۲۴ کبیسه است؛ چون بر ۴ قابل‌تقسیم است.

۲. سال‌هایی که بر ۱۰۰ قابل‌تقسیم می باشند، کبیسه نیستند، مگر این که بر ۴۰۰ نیز قابل‌تقسیم باشند، برای مثال، سال ۱۹۰۰ کبیسه نبوده است؛ چون بر ۱۰۰ قابل‌تقسیم می بود اما بر ۴۰۰ قابل‌تقسیم نبوده است. اما سال ۲۰۰۰ کبیسه می بود؛ چون بر ۴۰۰ نیز قابل‌تقسیم می بود.

در تقویم میلادی، یک روز به فوریه اضافه می‌شود. فوریه به‌طور معمول ۲۸ روزه است اما در سال کبیسه ۲۹ روزه می‌شود. این چنین تقویم میلادی علاوه‌بر سال‌ها و روزهای کبیسه، تعداد انگشت‌شماری ثانیه‌های کبیسه نیز دارد که به‌صورت پراکنده به سال‌های خاصی اضافه خواهد شد (آخرین‌ بار در سال‌های ۲۰۱۲، ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶). سازمان زمان‌سنجی جهانی اظهار کرده است که ثانیه‌های کبیسه را از سال ۲۰۳۵ به‌ سپس لغو خواهد کرد.

تقویم شمسی

روش واحدی برای محاسبه سال کبیسه در تقویم شمسی وجود ندارد اما حرف های می‌شود که اگر باقی‌مانده تقسیم عدد سال (سال‌های ۱۴۷۲-۱۳۴۳) بر عدد ۳۳، یکی از اعداد ۱، ۵، ۹، ۱۳، ۱۷، ۲۲، ۲۶ یا ۳۰ باشد، آن سال کبیسه است. برای سال‌های بین ۱۳۴۲-۱۲۴۴، اگر تقسیم عدد سال بر ۳۳ یکی از اعداد ۱، ۵، ۹، ۱۳، ۱۷، ۲۱، ۲۶ یا ۳۰ باشد، آن سال کبیسه بوده است.

باقی‌مانده تقسیم عدد ۱۴۰۳ بر ۳۳ می‌شود ۱۷؛ به این علت امسال نیز کبیسه است.

تقویم قمری

تقویم قمری یا هجری قمری بر پایه گردش ماه به دور زمین تنظیم شده است. در این تقویم، هر سال طبق معمولً ۳۵۴ روز دارد که شامل ۱۲ ماه قمری است. به‌علت این که طول سال قمری نزدیک به ۳۵۴.۳۶۷۰۶ روز است، همانند تقویم‌های میلادی و شمسی، هرچند سال یک بار یک روز به تقویم اضافه می‌شود تا این اختلاف جبران شود.

در تقویم قمری، به‌صورت دوره‌ای در هر ۳۰ سال، ۱۱ سال کبیسه وجود دارد. چنانچه باقی‌مانده حاصل تقسیم سال قمری به عدد ۳۰ یکی از اعداد ۲، ۵، ۷، ۱۰، ۱۳، ۱۶، ۱۸، ۲۱، ۲۴، ۲۶ و ۲۹ باشد، آن سال کبیسه است.

اگر فردی در روز کبیسه به دنیا بیاید، هر ۴ سال یک بار جشن تولد می‌گیرد؟

شوخی جالبی در بین افرادی که در این چنین روزی به دنیا آمده‌اند وجود دارد: این که متولدین سال کبیسه هر ۴ سال یک بار، یک سال به سنشان اضافه می‌شود!

اما واقعاً این افراد در روزی به دنیا آمده‌اند که به‌طور معمول در تقویم وجود ندارد! و این نوشته در نگاه کلی، می‌تواند برای صدور اسناد هویتی دردسرساز باشد. خوشبختانه و طبق معمولً، متولدین روز کبیسه می‌توانند جشن تولد خود را یک روز قبل (۲۹ اسفند/ ۲۸ فوریه) یا یک روز سپس (۱ فروردین/ ۱ مارس) برگزار کنند. اما برای مدارک شناسایی همانند کارت ملی و پاسپورت این چنین برای گواهی‌نامه، تاریخ دقیق تولد ثبت می‌شود و از این نظر مشکلی وجود ندارد. این چنین در سیستم‌های پیشرفته، محاسبه سن با درنظرگرفتن سال‌های کبیسه، به‌راحتی انجام می‌شود.

جمع‌بندی

سال کبیسه درواقع مفهومی محاسباتی (نه فیزیکی) است که دانشمندان برای تطبیق تقویمی که بشر اختراع‌ کرده، بر چرخه‌های طبیعی زمین، آن را نظر کرده‌اند. اگر تقسیم روز، ماه و سال را دقیقاً بر پایه حرکت فضایی زمین تنظیم می‌کردیم، زیاد پیچیده می‌شد؛ برای مثالً اگر روز به‌جای ۲۴ ساعت، ۲۳.۲۶۲۲۲۲ ساعت داشت؛ طبیعتاً باید ساعت‌های زیاد دقیقی ساخته می‌شد! محدودیت‌های فناوری و یقیناً خلاقیت بشر مدام راه‌حل‌های ساده‌تری نظر می‌کنند. اختراع این مفهوم از دلنشین‌ترین دستاوردهای بشر بوده است. مطابق محاسبات، تقریباً هر ۴ سال یک بار، به‌ناچار، تقویم یک روز زیاد تر خواهد داشت و به آن روز اضافه، روز کبیسه حرف های می‌شود. به لطف وجود این یک روز اضافی، می‌توان این‌طور در نظر گرفت که سال تقویمی بر سال نجومی منطبق است و ماه‌های تنظیم‌شده در تقویم تقریباً با فصل‌ها هماهنگ‌اند.

تقویم‌های دیگر، ازجمله تقویم عبری، تقویم اسلامی، تقویم چینی و تقویم اتیوپی نیز نسخه‌هایی از سال‌های کبیسه دارند، اما در آن‌ها، سال کبیسه دقیقاً هر چهار سال یک بار اتفاق نمی‌افتد و زیاد تر در سال‌های متغیری نسبت به تقویم میلادی رخ می‌دهد.

سؤالات متداول